Geëmancipeerde Zwarte Piet wellicht minst slechte optie

Enkele Nederlanders die naar Canada zijn geëmigreerd worden dit jaar geconfronteerd met het feit dat zij bij hun sinterklaasviering geen Zwarte Pieten mogen toelaten. Canadezen, niet gehinderd door vage nostalgische gevoelens, hebben besloten dat het racistisch is om een blanke man zwart te schminken, rode lippen te geven en maf te laten doen in een kleurig pakje. Ook in Nederland voelen veel mensen zich ongemakkelijk bij het fenomeen, getuige de protesten én aanhoudingen tijdens de laatste intocht van Sint Nicolaas. Momenteel zitten we in een status quo: mensen als Erik van Muiswinkel hebben Zwarte Piet geëmancipeerd. In plaats van een dommige knecht is Zwarte Piet, nu Hoofdpiet, tegenwoordig min of meer een verstandige CEO van een groot logistiek bedrijf geworden. Weliswaar zijn er nog wat domme figuren in zijn toko, maar zonder de Hoofdpiet loopt alles in het honderd. Gezien de omstandigheden en het verleden denk ik dat het behoud van Zwarte Piet in deze geëmancipeerde vorm de minst slechte optie is.

Wie beweert dat Zwarte Piet zwart is geworden vanwege zijn gekruip door schoorstenen is natuurlijk niet goed wijs; als een blank iemand zich door zulke kanalen voortbeweegt komt die er hoogstwaarschijnlijk wel zwart uit, maar niet met rode lippen, kroeshaar en een kleurig pakje. De mogelijkheid bestaat dat er in een ver verleden intochten zijn geweest van een verklede Wodan - vandaar de lange baard bij Sint Nicolaas, die eigenlijk een kort baardje zou hebben gehad - en twee als kraaien verklede mensen. Hiervan is echter geen bewijsmateriaal overgeleverd, dus over deze hypothese kunnen we niet veel zeggen.

Het sinterklaasfeest is inderdaad een eeuwenoude traditie in Nederland, maar in de oudste bron die ik daarover ken (Bredero's toneelstuk Moortje), wordt niet gesproken over een zwarte knecht bij de Sint. Pas rond 1850 duikt die voor het eerst op naast Sinterklaas in Sint Nicolaas en zijn knecht van de Amsterdamse schoolmeester Jan Schenkman. Maar in pamfletten uit die zelfde tijd opereert Sinterklaas nog alleen. Het valt nog maar te bezien of zo'n donkere jongen tot het vaste beeld hoorde van de heilige kindervriend. Sterker nog, in die jaren had Sinterklaas nog niet eens zelf altijd het uiterlijk dat wij nu voor lief nemen. De knecht van Sint Nicolaas zag er bij Schenkman uit zoals het blanke beeld van donkere mensen was in 1850; zwarte huid, rode lippen, kleurige kleren (een fez) en kroeshaar.

Dat racisme nog lang geaccepteerd was blijkt ook uit andere bronnen. Een bekend voorbeeld is een reclameposter uit omstreeks 1910 waar een blank kindje een donker kindje uitlacht (zie hiernaast). Wie denkt dat de gemiddelde mens zijn lesje wel heeft geleerd van de Tweede Wereldoorlog heeft het mis. In Kuifje in Afrika en bij Sjors en Sjimmie (oude versie) zien we nog steeds de donkere mens met dikke rode lippen en bovendien met een gebrekkige grammatica. Daarnaast is de donkere jongen vaak lui en dom en daar mag in die tijd om gelachen worden. "Ook al ben ik zwart als roet, ik meen het tóch goed!", moet Zwarte Piet dan ook zingen om zich tegen alle vooroordelen te wapenen.

Hoe komen we dan toch aan dat beeld van de luie, domme, zwarthuidige en roodlippige mens? Het antwoord is toch te vinden in de tijd dat Nederlanders buitengewoon actief waren in de slavernij. Onze voorouders hadden nu eenmaal vaak het idee dat donkere mensen alleen beschaafd konden worden als zij hen daartoe dwongen; van nature waren ze immers dom en lui. In het proefschrift van Bert Paasman valt goed te lezen dat al in de achttiende eeuw er Nederlanders waren die hun bedenkingen hadden bij het systeem, maar Nederland is zowat het laatste land dat de slavernij heeft afgeschaft.

Waar Sint Nicolaas in de regel een waardige, oude man is geworden, is zijn knecht meestal een soort pechvogel. In een heruitgave van het boek van Jan Schenkman zie je de Sint rustig op een paard zitten, terwijl de knecht zeult met de bagage. In het avontuurlijke Van Spanje naar ons land van Cornelis de Bruin uit circa 1920-1930 wordt Zwarte Piet (met deze naam genoemd) geportretteerd als een soort minkukel: eerst loopt hij nog met een zware zak, maar al gauw krijgt hij ook een rijdier - wel dan weer een ezel - en waar Sinterklaas ongedeerd rechtop staat in de storm moet Piet achter zijn muts aanrennen. Overigens, ik kan mij nog herinneren dat ik als kind ben geconfronteerd met Pieten met een Surinaamser accent en dan hebben we het al over het einde van de jaren 1970, begin jaren 1980.

Zwarte Piet komt dus voort uit een betrekkelijk korte en behoorlijk bedenkelijke traditie; een traditie is hij op zichzelf echter nog niet. Als knecht bestaat hij dus rond 1850, maar in een recent artikel van John Helsloot lezen we dat hij pas honderd jaar later als enige en vaste naam Zwarte Piet krijgt. Dat betekent dat mensen ongelijk hebben als ze beweren dat we een eeuwenoude traditie doorbreken door de Sint zijn hulpje af te nemen.

Ethisch gezien zou het natuurlijk niet gek zijn om in december alleen de kerstman nog toegang te verschaffen tot ons land - al wordt dat rendier met de rode neus ook wel eens gediscrimineerd. Analoog aan de Amerikaanse omgang met Zwarte Smurfen kunnen we wellicht beginnen aan Paarse Pieten (dat allitereert ook nog eens). Als ouders van een meisje van twee worden mijn vrouw en ik ook geconfronteerd met het feit dat we door de hele cultuur worden gedwongen om het feest te vieren. Dat vinden we overigens niet erg; onze dochter beleeft veel plezier aan het hele gebeuren. Als er echter een grote groep mensen is voor wie dat niet geldt, dan vind ik evengoed dat daar buitengewoon serieus mee moet worden omgegaan. Een gedegen onderzoek zou wel op zijn plaats zijn, bedacht ik toen ik het - overigens in mijn ogen vaak twijfelachtige - televisieprogramma PowNews een voorschotje zag nemen.

Het is sowieso goed om eerlijk te zijn over het fenomeen Zwarte Piet (en dat zullen we te zijner tijd ook naar onze dochter toe zijn): het oorspronkelijke beeld van deze vrolijke baas stamt van ouderwetse, racistische opvattingen. Sinterklaas is overigens zelf ook een - ik vermoed protestantse - karikatuur van een heilige en een bisschop (zoek het woord kapoentje maar eens ergens op). Allebei de rollen zijn inmiddels geëvolueerd tot verstandige, kindvriendelijke mensen met een goed gevoel voor logistiek. De Zwarte Piet zoals die nu op televisie wordt neergezet is ook volgens meer ingewijden in deze discussie, (antidiscriminatiestichting Brandpunt) dan ook een prima stap in de goede richting.

Veel in mij zegt het zonde te vinden om kinderen op voorhand te vertellen dat het hele sinterklaasgebeuren een verzinsel is. Dat zal mijn vage gevoel van nostalgie zijn, gemengd met het idee dat het leuk is om kinderen collectief cadeaus te geven. De geëmancipeerde 'beste vriend van Sinterklaas' vertegenwoordigt momenteel een vriendelijke patstelling voor ons Nederlanders en Vlamingen. Het zou dan wel fijn zijn als de Zwarte Pieten-discussie gevoerd zou kunnen worden met meer onderzoeksgegevens, maar eerlijk zijn over het verleden vind ik überhaupt noodzakelijk. Ook alle plaatjes op boekjes, cd's en cadeaupapier waarop de Piet wordt afgebeeld met dikke rode lippen en oorbellen - zoals hierboven - mogen wat mij betreft subiet het museum in. Als we de hele zaak immers zuiver ethisch benaderen, hebben de Canadezen groot gelijk.

P.S. Als je iets leuks in je eigen college of les wil doen omtrent Sint en Piet dan heb ik hier wat aardige links voor je.

Neerlandici aan de top!

René van Stipriaan (onder andere verantwoordelijk voor de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren) schrijft in de laatste editie van Ons Erfdeel (nummer 4, november 2011) een hartverwarmend stuk over het feit dat neerlandici zich weer aan de top van de samenleving moeten ophouden. Volgens hem is een goede wetenschapper en docent Nederlands iemand waar tegen wordt opgezien omdat hij belezen is, beschikt over een groot taalgevoel en vooral geen concessies doet. Dit hele stuk was me uit het hart gegrepen.

In een uitgebreide historische beschouwing legt Van Stipriaan uit hoe sinds de jaren 1960 de universitaire studie Nederlands is uitgekleed door financiële problemen, wisselende studentenaantallen en de enorme mentaliteitsverandering na de - zeg maar - bestorming van het Maagdenhuis. Hij stelt dat veel afgestudeerde neerlandici denken heel veel te weten zonder zich te beseffen dat het tegendeel vaak pijnlijk het geval is. En volgens hem is 'de kou nog niet voorbij'.

Hoewel ik van een andere generatie ben dan René van Stipriaan, meen ik inmiddels ook verschuivingen te hebben gezien in het afgelopen anderhalve decennium dat ik in het onderwijs werk. Toen ik net begon woekerde het Tweede Fase-gedachtegoed nog in ernstige mate om zich heen. Dat heeft voor het vak Nederlands betekend dat er in de onderbouw van de gehele middelbare school een tijd afscheid is genomen van het ontleden van zinnen en het inprenten van spellingprincipes door middel van rijtjes. Methodemakers als die van Nieuw Nederlands geloofden dat door enkel te schrijven leerlingen zich vanzelf de spellingregels gingen eigen maken. In Taallijnen stonden nog wel wat oefeningen, maar die waren verbannen naar een klein katerntje achterin het boek. Inmiddels zijn alle rijtjes en oefeningen weer haastig teruggekomen in de reguliere methodes, maar de maatschappelijke schade die dit soort denken heeft opgeleverd vormt nog dagelijks een bron voor discussie: 'Wat wordt er toch slecht gespeld!'

(Oh, ik zwijg nog over sommige collega's die ik beroerde taalproducten zie leveren...)

In de bovenbouw van het havo is het historische literatuuronderwijs nagenoeg verdwenen. In de top 3 van de momenteel meest gebruikte lesmethodes staat nauwelijks serieus te noemen materiaal om goed mee van leer te trekken; de nadruk ligt geheel op het analyseren van teksten en toch nogal vaak op het mij vage begrip 'leesplezier'. En dat terwijl het juist van eminent belang is dat wij ons in de samenleving bewust zijn van onze (literatuur-)geschiedenis, in de breedte én in de diepte.

(Oh, ik wil het niet eens hebben over fatale koppeling van onwetendheid en desinteresse die ik soms zelfs bij collega's zie...)

Gelukkig zijn er zich ook veel mensen wel bewust van hun gebrek aan kennis. Aan de ene kant leidt dit tot het verschijnsel van het canoniseren van zaken die we toch wel allemaal moeten weten. Het feit dat dit op zichzelf al gebeurt onderstreept ook dat er op dit vlak wel degelijk iets aan de hand is. Ik blijf ervan overtuigd dat kennis pas iets waard is als die in een mens zit; juist die kan daarmee creatief denken, nieuwe verbindingen leggen.

Op de masteropleiding Nederlands van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen heb ik al een paar jaar een groot aantal studenten meegemaakt dat zich - gedurende een leerjaar - in stijgende mate bewust wordt welke lacunes er in de vakkennis zitten. Het is natuurlijk heel vervelend voor zo'n student dat er überhaupt bijgespijkerd moet worden wat ergens gedurende een leven als leerling of student al ingeheid had moeten zijn, maar het feit dat er elk jaar weer een lichting met gemotiveerde studenten voor mijn collega's en mij verschijnt geeft de burger moed. Nosce te ipsum, heet dat toch?

Vanuit mijn ervaring geredeneerd wordt iets pas echt leuk als je er zo goed mogelijk in probeert te zijn. Dat leidt dan tot succes en met die ervaring gesterkt ga je er nóg beter in worden en zo ga je een opwaartse spiraal in. Ik vind het zelf prettig om het plafond op te zoeken in allerlei zaken, om er dan uiteindelijk doorheen te breken. De valkuil is natuurlijk wel dat je jezelf in hoge mate van stress kan brengen, maar dat gebeurt alleen als je geen prioriteiten stelt (en geloof me, ook daar heb ik ervaring mee). En ja, ook ik kan mezelf aardig gek maken als ik dat wil: hoe meer je weet, hoe minder je immers weet. (Ik weet niet aan welke filosoof deze uitspraak nu werkelijk toegeschreven moet worden, maar gelijk had-ie wel.)

Ik kan niemand dwingen om te vinden wat ik vind of om te doen wat ik doe. Wel kan ik mensen aanbevelen om zoveel mogelijk gebruik te maken van de eigen capaciteiten en om het onderste uit de kan te halen. Daarnaast kan ik alleen maar zelf uitstralen dat het voor mij werkt en dat het verdomd plezierig is om op die manier te leven.

Als ik een leerling zie met het talent om Nederlands te gaan studeren, (want die beschikt over taalgevoel, een ontluikend wetenschappelijk besef en een goed doorzettingsvermogen) dan raad ik die ook van harte aan om aan zo'n studie te beginnen. Een goede vooropleiding of niet, het lijkt mij sowieso wel prettig voor een universiteit om mensen binnen te halen met veel potentie. En over dat voortraject gesproken: er zijn al steeds meer samenwerkingen zichtbaar tussen basisschool en middelbare school die ervoor zorgen dat de échte basisvorming al heeft plaatsgehad als een leerling de groep 8-musical heeft gedaan.

Tegelijkertijd vind ik ook dat er in de wetenschappelijke wereld een breder besef mag ontstaan dat vorm en inhoud hand in hand móeten gaan. Van huis uit ben ik opgevoed met het idee dat een goede wetenschapper zelfs zijn meest ingewikkelde bezigheden moet kunnen uitleggen aan een leek. Dat uitgangspunt lijkt me een prima begin. Te vaak maak ik immers warrige presentaties mee met erbarmelijke Powerpointjes en met te specialistisch geneuzel tussen de spreker en één specialist in de zaal. Voor alle duidelijkheid: het gaat hier in de regel om uitstekende wetenschappers die bijzonder goed zijn in hun vak, maar waarvan ik wel het gevoel krijg dat zij zichzelf tekort doen. Dat vind ik intellectuele kapitaalvernietiging en menselijk bezien bijzonder sneu.

Ik was hartstikke kwaad toen ik op de middelbare school van het gymnasium naar het havo werd gestuurd, omdat ik te lui zou zijn. Maar de route die ik inmiddels heb bewandeld om mijn doctoraal te halen, en met het traject bezig te zijn waarin ik nu zit, is zodanig dat ik me verbeeld dat ik weet wat het is om écht met de voeten in de stront te staan. Ik kan de keren niet meer tellen dat ik enorm ingewikkelde zaken heb moeten uitleggen aan allerlei soorten leken, van mbo 2-leerling tot universitaire student. Eigenlijk zou het voor allerlei wetenschappers goed zijn om eens een presentatie te geven aan een vmbo-klas; gewoon om eens te oefenen om hoofd- en bijzaken te scheiden. Wat mij betreft heb je niets aan kennis als je die niet kunt delen. Elke wetenschapper zou een goede leraar moeten zijn, vind ik. Uiteindelijk ben en blijf je dienstbaar aan de samenleving.

Bovendien leven we in een fantastisch tijdperk, want er wordt steeds meer kennis doorzoekbaar en koppelbaar. Van Stipriaan staat zelf aan de basis van Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren, een van de beste databanken van dit moment. Als wetenschapper, dus als leraar, kun je onderzoeksmethodes gebruiken die hun weerga niet kennen in de geschiedenis. Juist hier schreeuwt ook de neerlandistiek, in al zijn facetten, - en mijns inziens de maatschappij! - weer om goede voorbeelden en rolmodellen.

Het schrijven van René van Stipriaan appeleert bij mij aan heel veel gevoelens, gedachten en ervaringen die ik de afgelopen jaren heb gehad. Met hem pleit ik ervoor dat de neerlandicus zichzelf niet langer tekort doet en zichzelf emancipeert om daarmee het vak aan de top te verankeren. Dat betekent dat de samenleving weer de met taal spelende schrijvers krijgt en de erudiete leraren en de bevlogen wetenschappers. De enige manier waarop je respect kunt afdwingen van wie dan ook, is door zo goed en zo professioneel mogelijk te zijn, dunkt me.

Bedankt, René!

Stipriaan, René van, 'Een commandotraining voor neerlandici. Pleidooi voor een terugkeer naar de top.' In: Ons Erfdeel. Vlaams-Nederlands Cultureel Tijdschrift. Nummer 4. (November 2011).

Van richtlijnen social media word je nooit dommer

Vakbond CNV Onderwijs komt vandaag met richtlijnen voor scholen en docenten over hoe om te gaan met social media. In een klein, hanteerbaar documentje sommen ze de belangrijkste zaken op waarmee een school, maar ook een professional, zijn voordeel kan doen. Nu zijn er ook uitgebreidere presentaties op dit gebied te vinden, maar het aardige aan het protocol van CNV Onderwijs is dat je het drie pagina's tellende stuk ook als Word-document kunt gebruiken en dan hoef je alleen maar de naam van je eigen school in te vullen. Gemak dient de mens - al had ik even een déjà vu...

Omdat deze materie mij altijd enorm boeit, vind ik het interessant om het stuk eens aan een nadere beschouwing te onderwerpen. Dat boeien bedoel ik in brede zin; niet alleen alles wat te maken heeft met social media, maar ook communicatie in de allerbreedste zin en jouw rol als professionele docent. Hoe dan ook: van richtlijnen word je immers nooit dommer, toch?

Het uitgangspunt van CNV Onderwijs vind ik erg prettig: er wordt uitgegaan van het gezonde verstand van de professional. Hoera! Daar zou de overheid eens een voorbeeld aan kunnen nemen. Mijns inziens het de vakbond niet naïef; ze geven wel degelijk een hoop tekst en uitleg, zodat ook de digibete collega het een en ander kan begrijpen. Het woord protocol is dan ook wat zwaar aangezet, wordt in de tekst al uitgelegd; het gaat hier om een handreiking van de bond om de discussie op scholen aan de gang te helpen op het gebied van profielsites, videosites en Twitter.

Richtlijnen gebruik social media van CNV Onderwijs

1. Medewerkers van de school delen kennis en andere waardevolle informatie. Dit lijkt mij technisch haalbaar, maar ik weet uit eigen ervaring dat het bijzonder lastig is om tamelijk veel collega's ervan te overtuigen dat het überhaupt nuttig is om te weten dat leerlingen een virtueel leven als even normaal ervaren als het gebeuren offline. Hoe dan ook: in een ideale organisatie hoort zo'n grondgedachte wel.

2. Bij onderwijs onderwerpen maken medewerkers duidelijk of zij op persoonlijke titel of namens de school publiceren.
Goed bedacht! Dit wordt heel vaak over het hoofd gezien. Hoe dan ook, dit principe is gemakkelijk te tackelen als je afspreekt dat de website van de school geldt als spreekbuis namens de school en dat alle andere zaken niet als zodanig fungeren.

3. Medewerkers van de school publiceren geen vertrouwelijke informatie op social media.
4. Ga niet in discussie met een leerling of ouder op social media.
Voor verstandige mensen klinkt dit ontzettend logisch, maar de wat minder ingelichte mensen onderschatten wellicht de kracht en snelheid waarmee een verkeerd bericht gaat rondzingen. Omdat bovendien de privacy-opvattingen van sites als Facebook nogal eens vergaand zijn voor de gemiddelde mens, is het sowieso niet aan te raden om zelfs je meest intieme foto's te publiceren voor alleen je zogenaamde vrienden. Alles wat eenmaal op internet staat is gevoelig voor uitlekken; als het eenmaal op het web staat, staat het er in de regel voor altijd op.

5. Schoolbestuurders, schoolleiders en leidinggevenden zijn altijd vertegenwoordiger van de school – ook als zij een privé-mening verkondigen. Bij twijfel niet publiceren.
6. Medewerkers van de school zijn persoonlijk verantwoordelijk voor wat zij publiceren.
7. Medewerkers van de school weten dat publicaties op social media altijd vindbaar zijn.
8. Bij twijfel over een publicatie of over de raakvlakken met de school zoeken medewerkers contact hun leidinggevende.
Ik hoor bij de groep leraren die vindt dat je altijd leraar bent, 24 uur per dag. Dat betekent dat je je voortdurend bewust moet zijn dat je een voorbeeldfunctie hebt. Als je überhaupt al de onbedwingbare behoefte hebt om domme dingen te doen, is het nog steeds raadzaam om even om je heen te kijken of jouw status als rolmodel niet in het geding is. Zoiets varieert wat mij betreft als het rijden door een rood licht op een drukke kruising tot inderdaad het online publiceren een onnozele zuipfoto. (In een tekstkader op pagina 3 raadt ook CNV Onderwijs je dit expliciet af.) Bovendien: alles is communicatie, dus je moet je ook bijzonder bewust zijn van je taalgebruik. Als een leerling jou groet met 'xxx' moet je dat in vredesnaam dus niet terug gaan doen. Nooit! Sterker nog, heb het eens even met zo'n kind erover wat die nu werkelijk wil zeggen met zo'n afsluiting.

9. De school zorgt ook digitaal voor een veilig klimaat en communiceert met medewerkers, leerlingen en ouders hoe zij dit doet.
10. De school legt vast welke maatregelen zij neemt bij digitale overtredingen van medewerkers, leerlingen en ouders en communiceert dit met deze doelgroepen.
Ja en ja.

De vakbond gaat ervan uit dat we ons verantwoordelijk gedragen en dat we de veiligheid op school zo goed mogelijk willen waarborgen. Daar is niets verkeerds aan. Natuurlijk kun je - en moet je - allerlei zaken nader specificeren. Bovendien is het raadzaam dat ervaringsdeskundige docenten in dit soort zaken onmiddellijk worden gehoord als op een van beide gebieden er een probleemsituatie ontstaat.

Maar goed, het is en blijft raadzaam om gewoon zakelijk te zijn op internet, waar dan ook. Als je al gebruik maakt van sociale media - en dat raad ik je alleen al aan om te volgen wat er allemaal over jou wordt gemeld online - dan raad ik je nog steeds aan om zo'n profielsite in te richten als een soort schutting om je privéleven. En om hierover in discussie te gaan met collega's, ouders en leerlingen lijkt mij alleen maar goed. Daarvoor kan het document van CNV Onderwijs een prima ingang bieden.

Spellen in de echte wereld

Gisteravond mijmerde ik wat over hoe leuk ik woordspelletjes altijd al heb gevonden. De aanleiding was tweeledig, want het kwam door de Wordfeud-rage, maar ook door het rapport van de Taalunie met de titel "Ze kunnen niet meer spellen.", wat overigens suggereert dat er ooit iemand is geweest die dit wel helemaal kon. Ik voel me toch wel aan mijn stand verplicht om wat dieper op het bijzonder aardige boekwerkje in te gaan.

Om te beginnen moet ik zeggen dat ik het rapport zeer lezenswaardig vind en dat heeft vooral te maken met de toon van het geheel. Er is geen eenduidige probleemstelling te geven voor de spellingproblemen, dus er is ook geen antwoord te geven op de complexe situatie die wordt beschreven. Ook onder mijn collega's en collega's/masterstudenten leeft het gevoel dat leerlingen van nu minder goed spellen dan wij dat vroeger gedaan zouden hebben. Juist omdat we hier te maken hebben met onderbuikgebeuren, is het lastig om dit alles in kaart te brengen.

Toch wordt er in het rapport een bijzonder goede poging gedaan om dat te doen. Opgemerkt wordt dat de eisen waaraan een Vlaamse of Nederlandse leerling moet voldoen op het gebied van spelling niet uniform zijn en daardoor onduidelijk. Het is dan ook erg lastig om precies te meten wat nuttig zou zijn. Toch leeft onder de overgrote meerderheid van de Nederlandsspellenden het gevoel dat een foutgeschreven woord storend is.

Een andere oorzaak zoekt de Taalunie in de afname van vormelijkheid bij de jongste generatie spellers. Hier wordt een direct verband gelegd met het gebruiken van andere schrijfmiddelen dan de traditionele pen. Dat vind ik vreemd, want zo is het net of je een hamer de schuld ervan geeft dat die op je vinger heeft geslagen en niet jouw eigen klungeligheid. Hoe dan ook, de Taalunie ziet ook een verband in de samenleving; het toenemende egalitarisme zorgt ervoor dat contacten informeler worden. Daardoor zou ook de zorg voor goede afwerking van schriftelijke producten afnemen. Het is dan niet anders dan logisch dat er, bij gebrek aan belangstelling voor de juiste schrijfwijze, een spelling wordt bedacht die sterk leunt op spreektaal.

Het argument dat spelling nou eenmaal de hele tijd verandert en dat het ons daardoor onmogelijk wordt gemaakt om goed te spellen wordt terecht afgedaan als een smoes. Desondanks lijkt het erop dat deze emotie vrij breed wordt gedragen onder de bevolking en het lijkt me moeilijk om iets dáár aan te doen. Zeker als een andere conclusie is dat draagvlak voor een nieuwe verandering gering is. Ik denk ook dat de oplossing voor de spellingproblematiek - die dus nogmaals ook een gevoelsmatige is - niet ligt in het vereenvoudigen van de geschreven taal.

Gezien de emotionele lading van de hele kwestie is het dus maar goed dat er enkele essays zijn opgenomen in het rapport. Een bijzonder vermakelijk stuk vind ik dat van Ad Bok, de bedenker van het programma TiO-Schrijven, (overigens "TiO-Schrijven" in het essay, maar "TiO-schrijven" op de website) dat wij op het Canisius College sinds vorig jaar met succes zijn gaan gebruiken. "Als spelling een milieuaspect was, zou het een G-label krijgen; het merendeel van de energie die we in het leren van allerlei kleine regels steken, gaat immers royaal verloren.", redeneert Bok en dat is zeker een feit. Ik ben het met hem eens dat oefening kunst baart, dus dat een leerling veel moet schrijven.

Hoe dan ook, ik denk dat het probleem voor het spellen eenmaal zit in het feit dat etymologie een van de vier pijlers is waarop onze spelling leunt. We hebben om folkloristische redenen nu eenmaal voor dezelfde klanken een ou en een au, of een ei en een ij en daarbij nog allerlei andere oorzaken waarom het ene woord wel een tussen-n heeft en het andere niet. Het probleem zit hem dan ook niet in de regels, maar in de vele uitzonderingen daarop. Mijn dochter, een peuterende dreumes, zegt dat zij iets heeft geleest en daarmee past ze de grammatica correct toe. Weet zij veel dat lezen bij een groepje onregelmatige werkwoorden hoort?

De bal helemaal bij het spellingonderwijs leggen zou ik ook niet sportief vinden, zeker gezien het gebrek aan eenduidigheid op het gebied van de probleemstelling. Toch denk ik wel dat een aantal zaken te verbeteren valt. Mijns inziens kan het aantal fouten bij het spellen van werkwoorden teruggebracht worden tot een enkele vergissing. De overgrote meerderheid van de lesmethodes maakt geen onderscheid tussen de stam en de ik-vorm, terwijl je veel minder fouten maakt als je je beseft dat je de stam gebruikt om te checken bij de ex-kofschip/'t fokschaap x-truc en de ik-vorm om te spellen. Voor mijn leerlingen werkt het onderscheid in elk geval wel, is mijn ervaring.

Bij andere zaken gaat het volgens mij inderdaad om het aankweken van een juiste houding ten aanzien van de verzorging van je communicatie op welk gebied dan ook; in dit geval dus van het schriftelijke gebeuren. Als docent hamer ik er bij mijn leerlingen op dat je door verzorgd te schrijven veel problemen in de kiem kunt smoren. Werkwoorden spellen doe je met de hierboven beschreven trucs, voor de rest weet je wat je spelt en waar dat niet zo is raadpleeg je even een naslagwerk (we leven in het mobiele-internettijdperk, dus een woordenboek is echt niet meer nodig). Mijn studenten wijs ik er desgewenst op dat zij een rolmodel moeten zijn, zéker ten aanzien van communicatie, dus ook voor wat betreft de verzorging ervan. "Als er ergens een wereld te winnen is, is het daar.", besluit taalkundige Jannemieke van de Gein haar essay en met die hartenkreet ben ik het zeer eens.

Midden in de conclusie staat voor mij een belangrijke waarde verwoord: "In de echte wereld, buiten het onderwijs, wordt iemands spelvaardigheid beoordeeld op teksten die de schrijver zelf heeft geproduceerd. Niet het aantal fouten dat je maakt in een dictee zal je door een werkgever of klant worden aangerekend, maar wel de vergissingen in een zelfgeschreven offerte of rapport. Het lijkt dus voor de hand te liggen om bij het aanleren van spelvaardigheid vooruit te lopen op situaties waarin een leerling na zijn of haar schooltijd terechtkomt." Amen.

Gemijmer: de digitale wederopstanding van Scrabble!

Als een beginnende rage in De Wereld Draait Door komt, stijgt na de uitzending het aantal deelnemers eraan enorm. Dit geldt ook voor het onvolprezen Wordfeud, de app die Scrabble weer hip maakt voor iedereen. Net nou er een mooi rapport is verschenen waaruit voorzichtig werd geconcludeerd dat onze leerlingen een attitudeprobleem hebben ten opzichte van hun spellingbewustzijn zit ik 12 parallelpotjes van dat letterspel te doen tegen één collega en 11 leerlingen.

Het is maar een druppel op de gloeiende plaat, maar via de ingebouwde chatfunctie krijg ik toch wel mooi commentaar van mijn leerlingen die nu noodgedwongen leren wat een tapir of een diode is, maar ook dat je door gebruik van de aanvoegende wijs soms nogal eens een e'tje kwijt kan om extra woordwaarde te verzekeren. Wat taal betreft is deze rage veel leuker dan Angry Birds of de zoveelste Mario-kloon. Ik daag je uit!

Mediacoachen: doe het goed of doe het niet

Toen ik op de middelbare school zat - ik meen in de tweede klas - werden de lessen ergens ooit twee middagen onderbroken voor een project met de omineuze naam revo, wat stond voor relationele vorming. Die titel bleek een eufemisme te zijn voor seksuele voorlichting. Met de hele klas zaten we in een kring, samen met een lerares die in onze ogen hoogbejaard was. Waarschijnlijk was deze dame ingehuurd om elke natte puberale jongensfantasie met geweld in de kiem te smoren. (Bij gebrek aan internet moesten wij het doen met een levendig voorstellingsvermogen, maar ja, je zag nog liever je ouders 'het' doen, dan haar...)

Hoe dan ook, veel lol hebben we niet gehad aan deze overdracht. Lusteloos zaten we van de prikkelloze werkbladen op de klok te kijken, sleurden wij ons door de AIDS-spot met die bij heen en bij het doorgeven van de voorbehoedsmiddelen had zelfs niemand nog de puf om de condoom op te blazen. Wat een feestje had kunnen zijn, werd een totale misère. Volgens mij heeft de school dit project niet lang op deze manier afgedraaid en is het zelfs kort daarna geheel verdwenen. Dan hadden ze het maar meteen goed moeten aanpakken, of niet.

Sinds vorig leerjaar springen ineens overal mediacoaches tevoorschijn. Dat vind ik absoluut een interessante ontwikkeling, maar ik ben nog wat voorzichtig of deze mensen in alle gevallen hun nut gaan bewijzen. De goede collega's daargelaten, ik heb horen zeggen dat veel scholen werknemers hebben laten opleiden die tijdens de cursus voor het eerst actief aan de slag zijn geweest met sociale media. Achter mijn schrijven zit deze keer geen wetenschappelijk onderzoek, maar de gedachte dat onvoldoende gekwalificeerde mensen voor een groep staan vind ik erg storend. Dan heb ik het niet over het feit dat zo'n cursus geen goede kwalificatie zou opleveren, maar meer over de mens zelf. Nogmaals, de goede mensen bedoel ik niet.

In mijn lessen Nederlands praat ik geregeld over sociale media, ik spreek leerlingen aan op hun digitale gedrag, ik probeer zelf een rolmodel te zijn en ik speel zelf met profielsites. Toch heb ik daarvoor geen cursus gevolgd, al houd ik de zogenaamde vakliteratuur wel bij. Hoe dan ook, ik gebruik vooral mijn gezonde verstand en ik roep mijn leerlingen dagelijks op hetzelfde te doen. Aardig detail: de meerderheid van mijn studenten op de lerarenopleiding blijkt desgevraagd net zoals ik te handelen. Van hen en van allerhande collega's door de provinciën heen weet ik dat hun leerlingen hen doorgaans serieus nemen als zij hierover communiceren met elkaar.

Ik ben bang dat een mediacoach die intrinsiek niets heeft met sociale media of onvoldoende ervaring heeft op dit gebied voor aap komt te staan. Het ergste vind ik misschien nog wel dat deze collega dat waarschijnlijk met de allerbeste bedoelingen gaat overkomen. Hopelijk heb ik het verkeerd.

Daarnaast geloof ik er niet in dat lespakketten echt helpen in dit geval. Wat ik tot nog toe aan materiaal en ideeën heb gezien, vind ik wat oubollig overkomen. Zo is de inmiddels bekende Suske en Wiske-strip (over oubollig gesproken) De sinistere site in groten getale over het puberende publiek uitgestort, waarin Suske en Lambik met de teletijdmachine op internet worden geflitst, om daar te surfen in surfkleding en met een surfplank, geheel voorzien van een webcam met ingebouwde gsm. Ik ben dan benieuwd wat voor mobieltje de maker heeft; die heeft vast nooit pingende kinderen gezien tijdens de les. Suske en Wiske behoort voor veel leerlingen tot dezelfde folklore als de kaasschaaf en de flessentrekker (overigens, ook voor veel Vlamingen, heb ik begrepen). - In De gamegoeroe gamet Suske met zo'n joystick waarmee ik in de jaren 1980 mijn Commodore 64-spellen aanstuurde... -

Daarnaast heb ik ook al eens gehoord van een lessenreeks waarin leerlingen samen een Hyves-pagina moeten maken. Over Hyves ben ik overigens altijd zeer te spreken geweest. Onder mijn leerlingen zie ik in elk geval allereerst de trend dat velen de overstap wagen naar Facebook. Toen ik dit voornemen van lesplanmakers voorlegde aan enkele onderbouwers, hoorde ik vooral allerlei achterdocht; binnen enkele seconden werd ik in de verdediging geduwd om uit te leggen waarom zoiets géén tijdverspilling zou zijn. Pubers onderhouden nu eenmaal hun eigen profielsites; dát is leuk en onvrijwillige toestanden zijn dat - in hun optiek - hoogst zelden.

Dit alles laat onverlet dat elke professional mijns inziens weet moet hebben van de ontwikkelingen op het gebied van sociale media. Bij voorkeur experimenteert elke collega ook met Twitter, Facebook, Google+ en met alle zaken die er vandaag nog meer zijn en die er morgen verschijnen. Dat dit een voortdurend proces moet zijn, staat voor mij buiten kijf. Daarbij blijft het belangrijkste uitgangspunt dat de docent degene is die vooral levenservaring voor heeft op zijn leerlingen en dat gezond verstand gaat boven alles. Omgaan met sociale media hoort voor mij inmiddels absoluut bij een professionele arbeidsopvatting, moge dat duidelijk zijn.

Iedereen weet dat het voor een organisatie niet mogelijk is om alle werknemers ineens ten positieve te veranderen. Je kunt hooguit aanmoedigen en voorlichten. Je moet accepteren dat er - zoals altijd - er voortrekkers zullen zijn en deze mensen moet je faciliteren om de dagelijks opgedane ervaringen voor het welzijn van leerlingen en collega's in te zetten. Daarbij komt dat de werknemers op een school voornamelijk leraren zijn en het is een publiek geheim dat deze over het algemeen nu eenmaal wat koppiger zijn dan andere arbeidspopulaties.

Dat betekent dus dat een leraar zich constant bewust moet zijn van wat leerlingen bezighoudt - en dat is niets nieuws. Een leraar moet alert zijn op welke gevaren een leerling kan lopen, zonder daarbij zelf onethisch gedrag te vertonen. Tot slot moet een docent altijd en altijd in gesprek blijven met de leerling om deze het gevoel te geven dat die veilig is, omdat hij een geïnteresseerde en ervaren volwassene is die weet waarover hij praat.

Wat je natuurlijk moet voorkomen is dat jouw bemoeienis - want dat is het - met het sociale gedrag van een leerling leidt tot een moment van vervreemding. Voorlichten is niet zinvoller dan het altijd in gesprek blijven. Zonder jou zal een leerling zich toch wel wagen aan sociale media, het al dan niet opblazen van een condoom of het lezen van een Suske en Wiske-strip.

Erkenning als motor van (t)(e-)learning?

Op een opleiding waar ik regelmatig kom, wordt tegenwoordig gebruik gemaakt van flexwerkplekken. Daarover wordt veel geklaagd. Nu is er van alles voor te zeggen dat mensen die een deeltijdbaan hebben hun werkplek moeten delen met anderen, maar in de opleiding waarover ik spreek hebben veel mensen het gevoel dat elke dag een territoriumpje moet worden afgebakend. Sommige collega's daar hebben al jarenlang een eigen bureautje gehad met een eigen laadje met spulletjes en een fotolijstje naast de monitor. Nu werken ze elke dag op een van de verschillende 'flexeilanden', zoals die plekken daar worden genoemd. Moeten deze collega's niet zaniken en gewoon doorwerken? Ik dacht het niet.

Verreweg de meeste leerlingen en studenten zijn bezig een veranderingsproces door te maken; dat is inherent aan het naar school gaan. Daarbij voltrekken zich bij pubers de meeste veranderingen sowieso buiten schooltijd om: hun lichaam verandert ('Help! Haargroei!') , hun wereld wordt schoksgewijs groter ('Hé, dat feest begint pas om 2 uur 's nachts!') en daar bovenop komt haast altijd een vorm van groepsdruk dat staat tegenover het eigen individu ('Help! Een pukkel!'). Wij, leraren, willen dan ook nog eens allerlei leerstof in de kop van deze kinderen duwen, bespreken met hun ouders dat ze echt moeten leren plannen - ondanks een zich nog ontwikkelende prefrontale cortex - en benadrukken keer op keer dat het kind in kwestie toch echt eens moet gaan werken. Moeten deze leerlingen en studenten niet zeuren en gewoon hun best blijven doen? Niet zomaar.

Ik zeg het vaker: ik had in geen enkel tijdperk liever willen leven dan in het huidige. Mijn repetoire als docent wordt enorm vergroot door alle digitale mogelijkheden. Toch wordt mijn onderwijs niet per se beter als ik nu een MOOC creëer, Twitter-lessen bedenk of een virtuele wereld schep waarin ik mijn leerlingen laat ervaren hoe de wereld van Koning Arthur er heeft uitgezien. Al deze schitterende mogelijkheden ten spijt, slechts ten dele kunnen deze aanvullen wat ik zelf kan.

Clichés zijn gewoonlijk waarheden als koeien. Zo'n cliché is de piramide van Maslow ook haast geworden, dus hij is heel erg waar. Voor een docent staat één term centraal en dat is erkenning. Zonder dat komt het niet tot zelfontwikkeling, volgens Maslow en laat dát nu net hetgene zijn waarom het ons eigenlijk überhaupt gaat in het onderwijs- en opleidingsgebeuren.

Mijn definitie van erkenning is: bevestiging van je zelfbeeld. Als jij bijvoorbeeld het idee hebt dat je goed bent in het maken van gipsen beelden, dan is het prettig als iemand je niet alleen complimenteert, maar je ook gedetailleerd vertelt wat er zo goed is aan je werk. Dat is wat je ertoe brengt om je volgende sculptuur nog beter te maken of om jezelf te verdiepen in nieuwe technieken. In gaming heet dat een level up.

Volgens mij zijn er binnen erkenning verschillende niveaus te onderscheiden. Van rudimentair naar geavanceerd zijn dat achtereenvolgens:

1. Cijfers. Een goed cijfer bevestigt je je bepaalde stof goed hebt eigen gemaakt. Iemand die alleen maar goede schoolresultaten behaalt, zal hier een zeker gevoel van erkenning aan overhouden, al zal dat mijns inziens niet leiden tot een hele complete vorm van zelfontplooiing. Voor veel scholieren is een cijfer de meest voorkomende soort level up.
2. Beloningen. In veel games kun je met prestaties afdwingen dat je een beter harnas, een beter wapen, een betere auto of een betere voetbal kunt krijgen. Het vooruitzicht dat er nóg betere harnassen, wapens, auto's en ballen zijn zorgt ervoor dat de gamer zich wil doorontwikkelen. Een briefje van €10 van oma en opa is evengoed een mooie beloning voor het verbeterde rapport. In de managementwetenschap (eigenlijk een soort contradictio in terminis, want zelfontplooiing kun je niet aansturen, alleen faciliteren) heet dat het wortel-en-stokmodel.
3. Complimenten. Als iemand je zegt dat je iets goed hebt gedaan, levert die de meest zuivere vorm van erkenning - gezien mijn definitie. Hoe gedetailleerder de feedback, hoe beter jij je voelt over wat je hebt gepresteerd. Details gaan niet alleen over de onderdelen van de prestatie, maar ook over hoe de ontvanger zich heeft gevoeld ten opzichte van de prestatie. Pas op: opbouwende kritiek valt hier eigenlijk ook onder, maar iemand die juist bevestigd wil worden in zijn zelfbeeld zit niet meteen te wachten op verbeterpunten. Je zult dus wat tijd tussen compliment en opbouwende kritiek moeten nemen als je - met al je goede bedoelingen - wilt gaan onderwijzen, want anders ga jij het moment van de presteerder verpesten met een soort roep om bevestiging van je eigen zelfbeeld.
4. Verantwoordelijkheid geven. Promotie is een goed middel van je baas om je het gevoel van erkenning te geven, want er verandert iets positiefs door je inzet. Die promotie hoeft niet automatisch te zijn in een verhoging van salaris (al mag dat altijd), maar die zal voornamelijk betekenen dat jij als een soort autoriteit behandeld wordt op een gebied waarin jij iets goeds hebt gedaan: je krijgt meer verantwoordelijkheden, er is meer ruimte voor je creativiteit of je krijgt een duidelijke eigen plek in de organisatie.
5. Ruimte geven. Het moeilijkste is om jezelf erkenning te geven, want in principe zul je weerklank moeten vinden in je omgeving. (We kennen allemaal wel een voorbeeld van een onnoemelijk vals zingend mens dat denkt dat een professionele carrière in de popmuziek in het verschiet ligt. We denken dan: heeft niemand haar tegen zichzelf in bescherming kunnen nemen?) Soms heb je echter het gevoel dat je het bij het rechte eind hebt en dan zul je lang en geduldig moeten duwen op je werk voordat de verandering zich een beetje aan je openbaart. In zo'n geval zul je zelf een basis moeten creëren waarop je je zelfontwikkeling bouwt.
   De kunst van goed management zit hem er volgens mij in dat je juist ruimte geeft aan mensen die buiten de gebaande paadjes durven te denken. Pas als je op een creatieve manier dát weet te bewerkstelligen, zul je ook echt profijt hebben van het feit dat je met zo iemand kunt werken. Het bekendste voorbeeld van dit gegeven is de 20%-tijd die Google aan zijn werknemers geeft. Alle kritiek daarop ten spijt: het heeft Google zeker geen windeieren gelegd, integendeel.

Het geheim van goed onderwijs zit hem niet alleen in het up-to-date blijven of in het toch zo goed kunnen uitleggen. Het gaat erom dat een leerling, student of collega zich door jou erkent voelt, pas dan zul je veranderingen meemaken. Erkenning is daadwerkelijk een sleutelwoord!

Zo behandel ik momenteel met mijn 5 havo de oersaaie stijlfiguren. Dat leidt tot oersaai huiswerk en oersaaie nakijk- en bespreekmomenten in het lokaal. Natuurlijk vul ik een en ander aan met digitale opdrachten, maar daarin erken ik de leerling nog niet in het oersaai vinden van de stof. Alleen benoemen werkt ook niet, maar met behulp van mijn digitale schoolbord kun je gemakkelijk een ganzenbordje projecteren, twee pionnen maken en deze om de beurt over het spel bewegen. (Jongens tegen de meisjes; bij goed antwoord heeft, gaat de blauwe pion een vakje naar voren, bij een fout antwoord een vakje naar achteren. Namens de jongens antwoord altijd een leerling, evenals bij de meisjes en er mag gebruik gemaakt worden van collectieve intelligentie. Let wel: we bespreken hier een gewone opdracht uit een gewoon lesboek.) Na het ganzenbord gaan we slangen en ladders doen en eventueel daarna nog Risk (met elk goed antwoord bezet je een gebiedje namens de jongens of de meisjes. Etcetera.) Door het oersaaie nakijken in een spelvorm te gieten, erken ik de leerling niet alleen, ik buig het om in een werkvorm waarbij ik de meest hangende slungel nog bloedfanatiek heb zien worden (ik overdrijf niet).

(Oh, en je hoeft echt niet jongens tegen de meisjes te doen als je dat om wat voor reden dan ook niet wil doen; bedenk eens wat leuks...)

Een studente die net voor het eerst een les over Karelepiek heeft gegeven aan een 4 vwo en daarover enthousiast vertelt, moet ik in eerste instantie vooral complimenteren met het feit dat het überhaupt is gelukt. Die erkenning verdient zij. Die zit helemaal niet te wachten op de zeven verbeterpunten die mij onmiddellijk te binnen schieten.

Een collega die de hele week werkt moet een eigen werkplek kunnen krijgen. Hier gaat het om een gevoel van erkenning dat organisatorisch geregeld moet worden. Het is altijd goed om op de centjes te letten, maar een verdrietige werknemer die zichzelf teruggeworpen ziet in de piramide van Maslow, omdat die elke dag opnieuw een plekje moet veroveren in de plaatselijke flexibele gordel van smaragd leidt in de beste managementwetenschap niet tot meer productiviteit.

Door iemand te erkennen help je een deur te openen naar zelfontwikkeling. Maslow heeft gewoon gelijk. Cliché of niet, technologische vooruitgang of niet, daaraan moet je niet zomaar voorbij gaan.