Gezocht: humor. Alleen: welke humor?

In allerlei vacatures voor leidinggevende functies staat onder de functie-eisen dat de kandidaat moet beschikken over 'een goed gevoel voor humor'. In de selectieronde van mijn laatste baan kwam dat ook expliciet naar voren in de gesprekken. Blijkbaar wordt humor gewaardeerd. Alleen vraag ik me af welke humor? Vagelijk hebben we allemaal wel enig idee welke kant we op willen, maar wat vragen we precies van een kandidaat?

Wat humor eigenlijk is
Een veelgebruikte - en zeer werkbare - definitie van humor vind ik die van Godfried Bomans. Humor is 'overwonnen droefheid' (vanaf 10.04' in het filmpje). Je moet dus zelf al gehuild hebben om iets voordat je er een grap over kunt maken. Lachen kun je ook pas om een grap als je verdriet erover enigszins acceptabele proporties heeft.

Neem mijn toenemende kaalheid als voorbeeld. Ik zou een lel lang haar kunnen laten groeien aan de zijkant van mijn hoofd en dat als natte plak over de kale plek kunnen kammen. Daarmee bedek ik mijn leed enigszins en zelfs iemand die me kort ziet valt dat op. Een enkeling zal zelfs - en terecht - hopen op zijwind. Beter dunkt het me te accepteren dat mijn hoofdhuid zichtbaarder wordt, want dat opent nieuwe deuren.

Humor in zijn meest gelaagde vorm heb ik op dat vlak meegemaakt tijdens een - inderdaad - op zichzelf droevige situatie. Een toenmalige leerling zat in een hersteltraject na een immense hoeveelheid chemokuren en bestralingen. Aan zijn klasgenoten berichtte hij ineens dat hij een nieuwe mijlpaal had bereikt: 'Ik heb nu als iets meer haar dan Wijngaards.' Als ik denk aan de bewonderenswaardige, wezenlijke wijze waarop deze jongen al zijn uitdagingen tot op heden het hoofd biedt, denk ik dat hij sowieso een dappere verpersoonlijking is van Bomans' definitie van humor.

Wel of niet lachen
Welbeschouwd zijn de drie hoofdrichtingen van humor ironie, sarcasme en cynisme, denk ik. Ironie is de milde variant, waarin je liefdevol spot met iemand of iets. Het is niet je intentie om te kwetsen. Bij sarcasme is de spot harder en ligt kwetsen meer voor de hand. Bij cynisme voert zwartgalligheid de boventoon en is de hele wereld zwaar en donker.

Cynisme is denk ik daarom de meest duidelijke vorm van humor. Denk aan het motto bij Hans Dorresteins liederen over zijn huwelijk: 'Zelfs Christus aan het kruis had het beter dan ik thuis.' Volgens mij is iedereen het er snel over eens dat dit cynisme is in zijn zuiverste vorm.

Bij wat wij opvatten als ironie of sarcasme is de grens volgens mij wat vager. Dat hangt samen met de mate waarin iemand zich gekwetst voelt. Iemand kan een grap liefdevol bedoelen, maar de ontvanger kan zich toch geraakt voelen. Volgens Bomans' definitie heeft de ontvanger nog niet alle tranen vergoten over het betreffende onderwerp.

Onbedoeld grappig heb je ook nog, vooral bij kinderen. Dat je in een zacht gezegd ongemakkelijke situatie verzeild raakt. Daar kun je pas achteraf echt om lachen, om de genoemde redenen. Eerst sta je minimaal te stamelen met rode kop. Zo heeft mijn vader wel eens verteld hoe ik als baby een ongekend harde boer liet op een vol terras en hoe allerlei mensen hem verwijtend aankeken. Zat hij daar, als keurige man. De zogeheten wraak van de natuur heeft zich sindsdien al voltrokken. Een van onze dochters heeft als tweejarige peuter wel eens tegen een nieuwe leidster op de kinderopvang gezegd: 'Mijn papa heeft een grote piemel', terwijl ik in de deuropening klaar stond om mij aan haar voor te stellen. Leuke fase, die identiteitsvorming! Stond ik daar als preutse, beschaafd opgevoede vader.

Humor en leiding geven
Waarom in vacatures voor leidinggevende functies wordt gevraagd om 'een gevoel voor humor' ligt volgens mij besloten in een bepaalde verwachting van persoonlijk leiderschap. Iemand met een goed ontwikkeld gevoel voor humor wekt de indruk ervaring te hebben en zich ervan bewust te zijn. Humor is denk ik de meest elegante en liefdevolle manier om hieraan uiting te geven. Een leidinggevende met humor is in staat om:

• zichzelf te voelen in een situatie én tegelijkertijd de situatie van bovenaf te beschouwen
• zijn of haar eigen gedachten en gevoelens te delen met anderen
• zichtbaar en voelbaar beheerst te zijn in elke situatie.

In zo'n vacature wordt dus de verwachting verwoord dat een leidinggevende in staat moet zijn om een werkklimaat te scheppen dat veilig is. Er moet ruimte zijn voor droefheid van elke aard. Door zelfspot en milde spot naar de ander kun je een hecht team hebben met elkaar, waarin iedereen maximaal de ruimte krijgt om te zijn en om te groeien. Echt goed leiding geven kan dus alleen als je je bewust bent van je eigen sterke en zwakke punten. Alleen goede intenties zijn niet genoeg (zie deze grandioze, herkenbare strip van Renske de Greef).

Ik neem aan dat dus uiteindelijk vooral ironie wordt bedoeld met 'humor' in de vacatures. We zitten niet te wachten op sarcastische opmerkingen of op een cynicus. Daar gaan we wel voor naar het theater ofzo. 'Was sich liebt das neckt sich', zei mijn oma en haar levensmotto was eveneens gesteld in goed Nederlands: 'Was man aus Liebe tut, das geht nochmal so gut.' Leve de humor dus, leve de ironie.